Türkçe, Ural-Altay Dil Ailesi(Grubu)’nun Altay koluna mensup; yapı bakımından da sondan eklemeli bir dildir. Kelime köküne getirilen eklerle yeni kelime üretmek oldukça sık rastlanan bir durumdur. Bunun yanı sıra, sondan eklemeli tek dil Türkçe olmadığı gibi, Türkçeyi diğer eklemeli dillerden ayıran birtakım özellikler de mevcuttur. Bu özellikleri 4 ana başlıkta incelemekteyiz.

1. Büyük Ünlü Uyumu

2. Küçük Ünlü Uyumu

3. Ünsüz Uyumu

4. Ünlü-Ünsüz Uyumu

 

Büyük Ünlü Uyumu

Kelimedeki ünlülerin kalınlık-incelik bakımından gösterdiği uyumdur. Bir kelimedeki ünlülerin hepsi kalın (a,ı,o,u) veya hepsi ince (e,i,ö,ü) ise bu kelime büyük ünlü uyumuna uyar.
Örnekler:

anlamak (Bütün ünlüler kalın olduğu için bu kurala uyar)
kitap (İnce ve kalın ünlülerden oluştuğu için bu kurala uymaz)

Ayrıca kalın ünlülerden (a,ı,o,u) sonra kalın, ince ünlülerden (e,i,ö,ü) sonra ince ünlülerden oluşan ekler gelmesinin sebebi bu uyumdur.
Örnekler:

araba-lar, doktor-lar, halı-cı
ev-ler, hemşire-ler, göz-lük-çü

Büyük ünlü uyumunda bazı kelime ve ekler istisna kabul edilir.
Örnekler:

elma = alma, anne = ana, dahi = takı, hani = kanı, hangi = kangı, inanmak = ınanmak, kardeş = karındaş, şişman = şışman (Bu kelimeler asıl olan yazımlarından uzaklaştığı için istisna kabul edilir.)
-daş, -ken, -ki, -layın/-leyin, -mtırak, -yor ekleri alan kelimeler istisnadır. (ülküdaş, seviyor, ekşimtırak gibi)

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz
Örnekler:

açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli

 

Küçük Ünlü Uyumu

Kelimedeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur. Bu uyum iki şekilde gerçekleşir:
1- Kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a,ı /e,i) varsa sonraki hecelerdeki ünlüler de düz ünlü (a,ı /e,i) olmalıdır.
2- Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o,u,ö,ü) varsa sonraki hece ya dar yuvarlak ünlü (u,ü) ya da düz geniş ünlü (a,e) olmalıdır. Eğer ilk hecede yuvarlak ünlü (o,u,ö,ü), sonraki hecede ise düz geniş ünlü (a,e) var ise, bu kelime daha sonrasında 1.şekilde olduğu gibi düz ünlü (a,ı /e,i) alabilir.

Buradan da şu iki sonucu çıkarabiliriz:

• Türkçe kelimelerde geniş yuvarlak ünlüler (o,ö) sadece kelimenin ilk hecesinde bulunabilir.
• Kelimede küçük ünlü uyumuna bakarken kelimedeki bütün ünlülere göre değil, bir önceki hecedeki ünlüye göre hareket edilmektedir.

Örnekler:

demir (Küçük ünlü uyumuna uyar.)
ormanlık (Küçük ünlü uyumuna uyar.)
profesör (Küçük ünlü uyumuna uymaz.)

Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır. Bunlar istisnadır.
Örnekler:

avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler:

Küçükayı, keçiboynuzu, koçboynuzu vb.

 

Ünsüz Uyumu

1- Ünsüzler boğumlanırken ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır: yumuşak (sedalı, tonlu, ötümlü, titreşimli, yumuşak) ve sert (sedasız, tonsuz, ötümsüz, titreşimsiz).

Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Sert ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p

Not: Bu harfleri sert-yumuşak olarak gruplandırırken elinize boğazın götürüp sesi çıkartmanız yeterlidir. Eğer sesi çıkarırken ses telleriniz titreşiyorsa o harf yumuşak, titreşmiyorsa da serttir.
Örnekler:

ddddd (boğazdaki ses telleri titreştiği için yumuşaktır.)
sssss (boğazdaki ses telleri titreşmediği için serttir.)

 

2- Ünsüzler boğumlanırken ses organları arasındaki temasa göre iki gruba ayrılır: sürekli (sızmalı) ve süreksiz (patlamalı)

Sürekli (sızmalı) ünsüzler: f, h, s, ş, v, ğ, z, j, l, m, n, r, y
Süreksiz (patlamalı) ünsüzler: p, ç, t, k, b, c ,d ,g

Not: Bu harfleri sürekli-süreksiz olarak gruplandırırken sesi çıkartmanız yeterlidir. Eğer ses durmadan ve rahatlıkla çıkıyorsa sürekli, bir anda kesiliyorsa süreksizdir.
Örnekler:

kafesssss (s harfi rahatlıkla uzatılarak söylenebildiği için süreklidir.)
kitappppp (p harfi kelime sonunda bir anda çıktığı ve söylenmeye devam edilemediği için süreksizdir.)

 

Ünsüz uyumu, ünsüz benzeşmesi ve ünsüz yumuşaması olarak da bilinir. Dolayısıyla ünsüz uyumunu bu iki başlıkta inceleyeceğiz.

1- Ünsüz Yumuşaması

Süreksiz sert ünsüz (p, ç, t, k) harflerle biten kelimelere sesli (a, e, ı, i, o ,ö, u, ü) harfle başlayan bir ek gelirse, sondaki Süreksiz sert ünsüz (p, ç, t, k) harf yumuşayarak (b, c, d, g, ğ) olur.
Örnekler:

kitap + ı = kitabı, çorap + a = çoraba, açlık + a = açlığa vb.

Bazı istisna kelimelerde yumuşama olmaz.
Örnekler:

ahlak / ahlakın, cumhuriyet / cumhuriyete, evrak / evrakı, hukuk / hukuku, ittifak / ittifaka, sepet / sepeti, tank / tankı, anıt / anıtı, bulut / bulutu, kanıt / kanıtı, ölçüt / ölçütü vb.

Genelde tek heceli kelimelerde yumuşama olmaz. 
Örnekler:

ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti gibi kelimeler bu kurala uyar.
but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu vb. kelimeler istisnadır.

Özel isimler yumuşamaya uğraşamaz.
Örnekler:

Murat‘a, Mert‘in, Burak‘ı vb.

2- Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Sert ünsüzler (f, s, t, k, ç, ş, h, p) ile biten kelimelere “c, d, g” ile başlayan ek gelirse, bu harfler sertleşerek sırasıyla “ç, t, k” olur.
Örnekler:

kes + gin = keskin, aş + cı = aşçı, güneş + den = güneşten

 

Ünlü-Ünsüz Uyumu

1. Türkçe kelimelerde, arka damak ünsüzlerinin ( g(ı), ğ, h(ı), k(a), nazal n ) kalın ünlülerle (a, ı, o, u) ; ön damak ünsüzlerinin (g, k, l, r, y) ince ünlülerle (e, i, ö, ü) kullanılmasından ortaya çıkan uyumdur. Yani, a, ı, o, u ünlüleri g,ğ(y) k, l(ince) ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ünlüleri g(ı), ğ(ğı), k(a), l(kalın) ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar. Bozgun, kuzgun, kapı, kırağı, tatlı; görüntü, gezi, güneşlik kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse g, ğ, k, l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir.
2. Türkçe kelimelerde o, ö ünlüleri (-yor eki hariç) sadece ilk hecede bulunabilir. İlk heceden sonra da o, ö içeren bir sözcük varsa o yabancı asıllıdır. (Örnekler: balkon, konsol, monitör vb.)
3. Türkçe kelimelerde uzun ünlüler yoktur. Uzun ünlü içeren kelimeler yabancı asıllıdır. (Örnekler: rüzgâr, dükkân,kâtip vb.)
4. İnce a ve ince l sesi Türkçede yoktur. Bu harfleri normal a ve l harfinden ayırmak oldukça kolaydır. (Örnekler: kat: kalın / harf: ince / almak: kalın / alkol:ince)
   Not: Genellikle bu kelimelere getirilen ekler ünlü uyumuna uymaz (Örnekler: harften, alkollü vb.)
5. Türkçede iki ünlü yan yana gelemez. İki ünlünün yan yana geldiği kelimeler yabancı asıllıdır.(Örnekler: aile, ait, şair, reis) 
   Ayrıca ünlü ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya y koruyucu ünsüzü konur. (Örnekler: sene + e = seneye, deli + e = deliye, Hamza + a = Hamzaya)
6. Türkçe kelimenin bir hecesinde iki ünlü bulunamaz. Eğer bir hecede iki ünlü varsa o kelime yabancı kökenlidir. (Örnekler: kau-çuk, kua-för, koo-peratif vb.)
7. Türkçe kelimelerin kökünde şedde, yani iki adet aynı ünsüz ya da diğer bir deyişle ikiz ünsüz yan yana gelemez. (Örnekler: dikkat, bakkal, millet vb.)
   Not: Anne(ana), belli, bellemek, elli(elig) kelimeleri istisnadır.
8. Türkçede kelime kökünde iki ya da daha fazla ünsüz yan yana gelemez. (13.kural istisna)
   (Örnekler: tren, aşk, lüks, film, harf vb.)
9. Türkçe heceler ve sözcükler iki ünsüzle başlamaz. (Örnekler: blok, bravo, grup, kral, kon-trat vb.)
10. Türkçe kelimeler m, c, l, r, n, ğ, z harfleri ile başlayamaz. Çocuk dili kelimeleri (cici, mama, ninni vb.), ne’den türeyen sözcükler (nasıl (<ne asıl), ne, neden, nere, nereden, nereye) ve nice, niçin, nine, nitelik kelimeleri istisnadır. (Örnekler: madem, cevap, lale, ramazan, nur, zaman vb.)
11. Türkçe kelimeler b, c, d, g harfleri ile bitemez. Yabancı dillerden alınan kelimelerde bu harfler p, ç, t, k olarak dilimize girer. ad, sac, od, öd kelimeleri isitsnadır. (Örnekler: kitab, ihrâc, levend, aheng vb. )
12. Türkçe’de f, h, j, v harfleri yoktur. Bunlar sonradan dönüşerek dilimize girmiştir. (Dönüşümler: f/p, h/k, j/c, v/b  harfleri dönüşmüştür. Hatun/Katun, Ev/Eb gibi)
    İçinde bu harflerin geçtiği kelimeler alıntıdır. (Örnekler: fıskiye, havuz, lojistik, manav vb.)
13. Türkçede hecelerin ve kelimelerin sonunda -aşağıdaki ünsüz çiftleri haricinde- ünsüz grubu bulunmaz. Bunlar istisnadır.
    -lç, -lk, -lp, -lt: ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt.
    -nç, -nk, -nt: dinç, genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt.
    -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç, burç; bark, görk, Türk; sarp, serp; sars, pars, ters;art, kart, kurt, ört, yırt, yurt,yoğurt.
    -st: ast, üst.
    (Örnekler: çift, misk, risk, şevk vb. kelimeler Türkçe kökenli değildir)
14. Doğa taklidi bütün kelimeler Türkçe kabul edilir. Hangi harfle başladığı veyahut hangi sesi bulundurduğu gözardı önemsenmez. (Örnekler: dank, fıs fıs, fokurtu, hışırtı, horultu, lıkır lıkır, melemek, miyavlamak vb.)
15. Çocuk dili sözcüklerinde ses özellikleri aranmaz. (Örnekler: baba, bibi, cici, dede, lala, kaka, nene, mama vb.)