Göktürkçe öğrenmek istiyorum ama nereden başlayacağımı bilmiyorum, diyorsanız bu yazı hedefinize ulaşmak için sizlere rehberlik edecektir. Göktürkçe, 38 harften oluşan ve Türklerin en eski yazı sistemlerinden biri olma özelliği taşıyan bir alfabedir. Göktürk tamgalarıyla yazılmış 568’den çok yazıt keşfedilmiştir. Bu yazıtlar arasında en çok bilinen üç tanesi, “Tonyukuk Anıtı“, “Kül Tigin Anıtı” ve “Bilge Kağan Anıtı” olarak sıralanabilir. Bu üç yazıt 725-735 yılları arasında, yani II.Göktürk Devleti zamanında, Bilge Kağan’ın yeğeni ve devletin 5.hükümdarı olan “Yollıg Tigin” tarafından yazılmıştır. Bundan dolayı “Yollıg Tigin“, Türk edebiyatının ilk yazarı olarak kabul edilmektedir. Bu yazıtlar Bilge Kağan Anıtında, “ebedî, ölümsüz taş” anlamına gelen “Bengü Taşlar” olarak anılmaktadır. Danimarkalı dilbilimci ve Türkolog Vilhelm Thomsen, 15 Aralık 1893’te Orhun Alfabesi’ni çözdüğünü ve Orhun Yazıtları’nı okuduğunu açıklamıştır. Ayrıca abidelerde çözülen ilk kelime “Tengri“‘dir.

Göktürkçe, 4 Ünlü, 20 Kutuplu Ünsüz, 7 Kutupsuz Ünsüz, 3 Çift Ünsüz ve 4 Hece harften oluşan toplam 38 tamgalı bir alfabedir. Kulağa zor gibi gelse de, emin olun bir kaç haftada rahatlıkla bu alfabeyi öğrenebilirsiniz. Bu öğrenme aşamasını Tamgalar ve Yazım Kuralları olarak iki kısıma ayıracağım. Sizlere en detaylı ve basit şekilde bu yazı sistemini anlatacağım, hadi başlayalım.

Tamgalar

Ünlüler :

A => A-E

I => I-İ

O => O,U

Ö => Ö,Ü

Kutuplu Ünsüzler :

B => Kalın B          b => İnce B          

D => Kalın D          d => İnce D

G => Kalın G          g => İnce G          

K => Kalın K          k => İnce K

L => Kalın L          l => İnce L

N => Kalın N          n => İnce N

R => Kalın R          r => İnce R

S => Kalın S          s => İnce S

T => Kalın T          t => İnce T

Y => Kalın Y          y => İnce Y

Kutupsuz Ünsüzler :

Ç => Ç

M => M

p => P

Ş => Ş

z => Z

H => Ŋ (NG)

f => Ñ (NY)

Çift Ünsüzler :

C => NC,NÇ

J => ND,NT

V => LD,LT

Hece Harfler :

W => İÇ,İC

Q => IK

q => OK,UK

X => ÖK,ÜK

Şimdi… Sizlerin ne düşündüğünü çok iyi biliyorum. Bu damgaları nasıl ezberleyeceğinizi kara kara düşünüyorsunuz. Karamsarlığa düşmeyin, emin olun bir kaç hafta alıştırma yaptıktan sonra oldukça rahat şekilde bu harfleri öğreneceksiniz. Lakin, ne yazık ki harfleri öğrenmekle iş bitmiyor.  Yapmanız gereken bu harflerin nasıl kullanılacağını öğrenmek. Bunun için de Göktürkçe’nin yazım kurallarına değineceğiz.

Yazım Kuralları

Kural -1- Göktürkçe, Latin harflerinin aksine soldan sağa değil, sağdan sola yazılır.
Örnek Kullanım:
t (İnce T /et/) m (M) K (Kalın K /ak/) = Akmet (Ahmet)
X (ÜK) r (İnce R) ü (Ü) t (İnce T) = Türk

Kural -2- Kelimeler boşlukla değil : ile birbirinden ayrılır.
Örnek Kullanım:
ZOT:tmK = Toz:Ahmet
NSLO:ns = olsun:Esen

Kural -3- Yabancı kelimeler Türkçe okunuşlarıyla yazılır.
Örnek Kullanım:
K (Kalın K) Y (Kalın Y /ay/) L (Kalın L) = Layk (Like)
R (Kalın R /ar/) K (Kalın K)  = Kar (Car)

Kural -4- Göktürkçe’de, Latin harfleri gibi büyük-küçük harf değil, kalın-ince harf vardır. Bu harfler mümkün olduğunca Büyük Ünlü Uyumuna uygun şekilde yazılmalıdır. Yani kalın harflerden sonra kalın, ince harflerden sonra ince tamgalar kullanılmalıdır. Büyük Ünlü Uyumuna uymayan kelimelerde 5.Kural uygulanmalıdır.
Örnek Kullanım:
A (A) R (Kalın R) G (Kalın G) U (U) B (Kalın B) = Bugra (Buğra)
n (İnce N) r (İnce R) ç (Ç) = Eçrin (Ecrin)

Kural -5- Bir harfin kalın mı ince mi olduğunu varsa önündeki sesli, yoksa ardındaki sesli belirler.
Örnek Kullanım:
İ (İ) l (İnce L) d (İnce D) = Deli (Kelimenin ikinci harfi /el/ tamgası yani, İnce L olduğu için başlangıçta İnce D kullandık.)
A (A) n (İnce N) L (Kalın L /al/) B (Kalın B) = Balina (Sözcük büyük ünlü uyumuna uymamasına rağmen, İ’nin bulunduğu damga, İnce N ile yazılabilir.)

Kural -6- Kelime başında ve ortasında, ünlü harf olan /a-e/ tamgası yani a kullanılmaz, ama kelime sonunda kullanılır. Çünkü ince harfler /e/, kalın harfler /a/ yerini tutar.
Örnek Kullanım:
Doğru Yazım=> m (m) L (Kalın L /al/) K (Kalın K)  = Kalem
Yanlış Yazım=>  m (M) a (E) L (Kalın L) E (A) K (Kalın K)
Doğru Yazım=> A (A) N (Kalın N /an/) D (Kalın D) = Dana

Kural -7- Dilimize sonradan giren yabancı kökenli kelimelerde iki ünlü harf yan yana olabilir. Bu durumda 6.Kural‘ın bir istisnası olarak iki ünlü de yazılmalıdır.
Örnek Kullanım:
T (Kalın T) A (A) A (A) S (Kalın S) = Saat
r (İnce R) i (İ) a (A) ş (Ş)  = Şair

Kural -8- /a-e/ harfi hariç diğer ünlü harfler(ı/i/u/ü/o/ü) kelime başında ve ortasında kullanılabilir.
Örnek Kullanım:
M (M) T (Kalın T) R (Kalın R) O (O)  = Ortam
Z (Z) Ö (Ö) k (İnce K)  = Köz

Kural -9-  Kalın harften sonra kalın, ince harften sonra ince tamga kullanılır. Kutupsuz ünsüzler ve Çift ünsüzler hem kalın hem ince harflerle kullanılabilir.
Örnek Kullanım:
k (İnce K /ek/)  m (M)  = Emek
Ç (Ç) M (M)  = Amaç
İlk yazımda m (M) tamgası ince harfle birlikte kullanılırken, ikinci yazımda kalın harfle birlikte kullanılmıştır.

Kural -10-  Günümüz kullanılan F, V, H, J, C, Ğ harfleri Göktürkçe’de yoktur. Bu harfler dönüşerek F => P , V => B , H => K , J / C => Ç , Ğ => G şeklinde yazılmalıdır.
Örnek Kullanım:
b (İnce B)  = Eb (Ev)
p (P) s (İnce S /es/) k (İnce K)  = Kesap (Hesap)

Kural -11-  İlk hecedeki sesliye bağlı olarak sonraki hecelerde genellikle küçük ünlü uyumuna uyan sesliler (a/e/ı/i ==> a/e/ı/i , o/ö/u/ü ==> a/e/u/ü) yazılmaz. Lakin Hece Harfler ve 12.Kural bu durumlara dahil değildir. Basitçe açıklamak gerekirse :

• Kural -11.1- İlk hecede a/e varsa sonraki hecelerde ı/i yazılmaz, ama yuvarlak sesliler yazılır.
  Örnek Kullanım:
  M (M) L (Kalın L /al/) S (Kalın S)  = Salim (Kelime yazılırken i kullanılmadı)
• Kural -11.2- İlk hecede olan seslinin aynısı sonraki hecelerde varsa yazılmaz. Yani:
  Örnek Kullanım:
  Y (Kalın Y /ay/) N (Kalın N) L (Kalın L) O (O) D (Kalın D)  = Dolunay (Kelime yazılırken o kullanıldığı için sonraki hecede u kullanılmadı)
  • Kural -11.2.1- İlk hecede ı/i varsa, sonraki hecelerde ı/i yazılmaz.
  • Kural -11.2.2- İlk hecede o/u varsa, sonraki hecelerde o/u yazılmaz.
  • Kural -11.2.3- İlk hecede ö/ü varsa, sonraki hecelerde ö/ü yazılmaz.
• Kural -11.3- İlk hecede yuvarlak sesli varsa, sonraki hecelerde ı/i yazılır.
• Kural -11.4- İlk hecede düz sesli varsa, sonraki hecelerde yuvarlak sesli yazılır.

Kural -12-  Kelimenin sonunda bulunan tüm sesliler yazılır.
Örnek Kullanım:
İ (İ) L (Kalın L /al/) = Ali
a (A)  m (M)  s (İnce S) = Sema

Kural -13-  Göktürkçe’de yazılmak istenen kelimeyi en kısa şekilde yazmak esastır. Dolayısıyla, eğer yazılabiliyorsa Birleşik Harflerle (NG,NY,NÇ,NT,ND,LD,LT,İÇ,IK,OK,UK,ÖK,ÜK) kelimeyi daha kısa şekilde yazmak gerekir.
Örnek Kullanım:
Yanlış Yazım=>  Y (Kalın Y /ay/) T (Kalın T) K (Kalın K) O (O) = Oktay
Doğru Yazım=>  Y (Kalın Y /ay/) T (Kalın T) q (OK)  = Oktay

Evet, temel kurallarımız bu kadar. Göze korkutucu geldiğinin farkındayım. Lakin dediğim şekilde çalışırsanız emin olun bir kaç haftaya alışırsınız. Öncelikle yapmanız gerek, yazıyı bu noktaya kadar bütün dikkatinizle okumanızdır. Zira bu yazıyı yazarken elimden geldiğince basitleştirdim ve gereksiz kelime kullanmaktan kaçındım. Eğer okurken anlamadığınız nokta olursa, anlayana kadar okumanızı, o kısmı atlamamanızı tavsiye ederim. Defalarca okumanıza rağmen hala aklınıza oturmayan bir yer varsa altta bulunan yorum kısmından sorunuzu iletebilirsiniz.

Yazıyı bütün dikkatinizle okuduğunuzu varsayarak devam ediyorum. İlk olarak yapmanız gereken şey kuralları her gün 2-3 defa tekrar etmek. Emin olun 5 dakikanızı almaz. Kuralları anladıysanız, diğer bir başlık olan Tamgalara sıra gelmiş demektir. Tamgaları ezberlemek ilk başlarda zor gelebilir. Bunun için, yukarıda vermiş olduğum ve bütün Göktürk harflerini kapsayan tabloyu, cep telefonu, tablet veya bilgisayarınıza indirip boş vakitlerinizde göz gezdirmeniz gerekmektedir. Ayrıca göz gezdirirken, az sonra aşağıda vereceğim tüyolar işinizi kolaylaştıracaktır.

Tamgalara ve yazım kurallarına hakim olurken aynı zamanda basit alıştırmalar yapmak temelinizi sağlamlaştıracaktır. Müsait olduğunuz zamanlarda, kendi isminizi ve arkadaşlarınızın ismini yazmaya çalışmak sizi hedefinize bir adım daha yaklaştıracaktır. Zira, ben Göktürkçeyi bu şekilde öğrendim.Göktürkçe alıştırmalarınızı karşılaştırmak için Buradaki siteyi gönül rahatlığıyla kullanabilirsiniz. İlk seferde kusursuz ve kurallara uygun şekilde yazmak neredeyse imkansızdır, o yüzden sık sık karşılaştırma yapmak yararınıza olacaktır. Zamanla bu alıştırmaları daha kusursuz yaptığınızı fark edecek ve Göktürkçeyi öğrenmiş olacaksınız. Şimdi, tamgaları ezbelemede yardımcı olacak tüyolara geçelim.

Göktürkçe Tamga Ezberleme Çalışmaları

Bu çalışmalardaki benzetmeler, damgaların sizlerin aklında daha iyi kalabilmesi adına hazırlanmış öznel benzetmelerdir.

A (A,E) => Şimşeğe benzetebilirsiniz

İ (I,İ) => Bu tamga ters 1’e benzetebilirsiniz. 

O (O,U) => Matematikteki büyüktür işaretine benzetebilirsiniz.

Ö (Ö,Ü) => Kaslı adama benzetebilirsiniz.

B (aB) => B=>V dönüşümünü hatırlayınız. Bu harf av anlamına gelmektedir. Balık avlayan bir adamın kancasına benzetilebilir.

b (eB) => B=>V dönüşümünü hatırlayınız. Bu harf ev anlamına gelmektedir. Eskiden Türklerin çadırı ev olarak kullandığını düşünerek bu harfi çadıra benzetebilirsiniz.

D (aD) => Bu tamgayı dalgaya benzetebilirsiniz

d (eD) => Çarpı işaretini aklınızda tutmanız çok zor olmayacaktır.

G (aG) => Bu harfi internet ağ sembolüne benzetebilirsiniz.

g (eG) => Eğilmiş bir F harfine benzetebilirsiniz

K (aK) => Bu tamga sandalyeye benzetebilirsiniz.

k (eK) => Yarısı dökülmüş olan ve ilk iki harfinden çağrışım yapabileceğiniz ekin’e benzetebilirsiniz.

L (aL) => Ters L’ye benzetebilirsiniz.

l (eL) => İki elini açmış insana benzetilebilir.

N (aN) => Yana yatmış n harfine benzetebilirsiniz.

n (eN) => Ters şekilde yerleştirilmiş iki adet n harfine benzetebilirsiniz.

R (aR) => Ters 4 rakamına benzetebilirsiniz.

r (eR) => Kollarını açmış bir asker (er)’e benzetebilirsiniz.

S (aS) => Asılmış bir kıyafete benzetebilirsiniz.

s (eS) => Düz bir şekilde esen rüzgara benzetilebilir.

T (aT) => Bir taşı okun gösterdiği yere attığı çağrışımında bulunabilirsiniz.

t (eT) => Eti yenen bir hayvana benzetebilirsiniz. (aK damgası ile karıştırmayın.)

Y (aY) => Yarım aya benzetebilirsiniz.

y (eY) => 9 rakamına benzetebilirsiniz.

Ç (Ç) => Açılan,ayrılan bir çubuğa benzetebilirsiniz.

M (M) => Emziğe benzetebilirsiniz.

P (P) => 1 rakamına benzetebilirsiniz.

Ş (Ş) => Şemsiye açan adama benzetebilirsiniz.

Z (Z) => Dönmüş Z harfine benzetebilirsiniz.

H (NG) => Kolunu açıp dua eden insana benzetebilirsiniz.

f (NY) => Çift n harfine benzetebilirsiniz.

C (NC,NÇ) => Yan dönmüş M harfine benzetebilirsiniz.

J (ND,NT) => Tabağa benzetebilirsiniz.

V (LD,LT) =>  M harfine benzetebilirsiniz.

W(İÇ,İC)  =>  Ayakta bir şey içen adama benzetebilirsiniz.

Q (IK) => Üçgene benzetebilirsiniz.

q (OK,UK) => Oka benzetebilirsiniz

X (ÖK,ÜK) => Öküze benzetebilirsiniz.

Bu tamgaları satır satır yazarak tekrar etmek hem anlamlarını hem yazılışlarını öğrenmede size fayda sağlayacaktır. Yazımın bundan sonraki kısmında, İleri Düzey Göktürkçe Kuralları ve kullanılmayan bazı Göktürkçe tamgalar hakkında bilgi vereceğim. Dolayısıyla, çok meraklısı değilseniz yazının devamını okumayabilirsiniz.

İleri Düzey Göktürkçe Kuralları

Kural -14- Sesli harfle biten isim ek aldığında. ismin sonundaki sesli harf genellikle yazılmıştır. Sesli harfle biten fiil ek aldığında ise fiilin sonundaki sesli harf, ekin ilk harfine ve 11.Kurala göre yazılmamıştır.
Örnek Kullanım:
N (Kalın N) u (U) q (Ok) = Okun (-n iyelik eki ismin sonundaki u ile birlikte yazıldı.)

Kural -15- Bir kelime üçüncü kişi iyelik eki aldığında ekin ünlüsü ı/i yazılmıştır
Örnek Kullanım:
n (İnce N) I (I) N (Kalın N /an./) G (Kalın G /ag/) K (Kalın K) = Kaganın (Kağanın)

Kural -16- Kelime sonunda ın = nı, ı seslisiyle beraber ve kalın hece olmasına rağmen, İnce N ile yazılmıştır. Bu da en çok üçüncü kişi iyelik ekinde görülmüştür.
Örnek Kullanım:
n (İnce N) I (I) R (Kalın R) G (Kalın G) D (Kalın D /ad/) = Adgırın(Aygırın)

Kural -17- Kelime başında sı = ıs olarak: kelime ortasında sı s ile 7.Kurala uygun olarak, kalın hece olmasına rağmen İnce S ile yazılmıştır.
Örnek Kullanım:
M (M)  K (Kalın K) s (İnce S) R (Kalın R) L (Kalın L) o (O) = Olursıkım

Kural -18- Kelime sonunda is = si, üs = sü i,ü seslileriyle birlikte yazılmıştır.
Örnek Kullanım:
s (İnce S) i (İ) L (Kalın L) O (O) P (Kalın P)  = Polis

Kural -19- Kelime başında yı= ıy , ı ve yo/yu= oy , o/u seslisiyle birlikte kalın hece olmasına rağmen İnce Y ile yazılmıştır.
Örnek Kullanım:
M (M) R (Kalın R) V (LD) I (I) y (İnce Y) = Yıldırım(yı ile başladığı için İnce Y kullandık.)

Kural -20- Kelime ortasında kı = ıQ  şeklinde kullanılmaz.
Örnek Kullanım:
N (Kalın N) K (Kalın K /ak/)S (Kalın S) = Sakın (kı için Q kullanmadık.)

Diğer Göktürkçe Tamgalar

Bu bölümü 2 kısıma ayırabiliriz.
İlk kısım, diğer yazıtlarda(Yenisey vs.) kullanılıp Orhun Yazıtlarında kullanılmayan tamgalar. İkinci kısım ise hiç bir yazıtta olmayıp, Orhun Yazıtlarındaki tamgaların günümüze uyarlanmaya çalışılan halidir. Bu ikinci kısım tamamen uydurmadan ibaret olduğu için Göktürkçe tamga sayılmasını doğru bulmuyorum. Göktürkçe tamgaların tarihte olduğu gibi, değiştirilmeden öğrenilmesi gerekir. Yine de bilgi sahibi olmanız açısından bunları da sizlerle paylaşacağım.

Yazımı bitirirken bu işe yıllarını vermiş olan, Berkant Parlak ve Doç. Dr.Tuğrul Çavdar hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. Zira günümüzde Göktürkçe’nin öğrenilmesi ve sanallaştırılmasında bu iki şahsiyetin emekleri oldukça büyüktür. Ayrıca yazımda onlardan bol bol faydalandığımı ve alıntı yaptığımı da ekleyeyim. Son olarak Göktürkçeyi daha iyi öğrenmek için Berkant Abi’nin “Türk Yazısı” kitabını şiddetle tavsiye ederim. Kitapla ilgili bilgiler için Türk Yazısı başlıklı yazımızı okumanızı tavsiye ederim.

NLK:ns

Kaynaklar

---

1- Türk Yazısı, Berkant Parlak

2- http://www.tamga.org/2015/04/gokturk-harflerini-kullanm-klavuzu.html