Destan kelimesi, Farsça “Dasitân” kelimesinden dilimize geçmiş bir kelimedir. Anlam olarak meşhur hikâye, efsane veya kıssa anlamını taşır. İçerisinde bazen olağanüstü unsurlar barındıran çeşitli olaylardan esinlenerek söylene söylene günümüze ulaşmışlardır. Hem doğu hem de batı toplumlarında örnekleri vardır. Destanlar toplumların kâinatı, varlığı algılama şeklini de yansıtır. Milli şuurun, ahlakın, varlığı anlamlandırma vs. gibi toplum karakterlerinin de aynasıdır. Bir olayın sonuçlarını toplumun nasıl değerlendirdiğini destanlardan görerek milli karakterlerini anlayabiliyoruz.
Bu destan konusu içinde de Türk Irkı gayet zengin ve anlamlı aynı zamanda son derece ahlaklı ve milli şuur ile öne çıkmaktadır. Bazı destanların birden çok şekli olması da kültür zenginliğinin bir örneğidir. Ben bu yazıda 20 tane destanımızın adı ve içeriği hakkında bilgi vererek genel Türk Destanları hakkında bilgi sahibi olunmasını amaçladım.
1-) Yaratılış Destanı
Altay-Yakut Türkleri arasında derlenen bir destandır. İlk Türk destanı örneklerinden biridir. Verbitsky ve Radloff tarafından derlenmiş iki farklı çeşidi vardır. Yaratılış hakkında düşünce ve fikirleri anlatmaktadır. Eski Türk İnancının yaratılışı nasıl algıladığı konusunda önemli ipucu vermektedir. Tek tanrı inancı destanın ana içeriğidir. Altay Yaratılış destanı olarak da anılır.
2-) Alp Er Tunga Destanı
En eski destan kahramanlarımızdan olan Alp Er Tunga’nın İran ile yaptığı mücadeleleri anlatıyor. İçinde tarihi gerçekliklerin mesela Alp Er Tunga’nın gerçekten var olduğunu biliyoruz. Bize ulaşan parça Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügati’t Türk eserinde yazdığı parça ve Firdevs’inin yazdığı Şehname’deki kısımdır. Kaşgarlı Mahmut tarafından bize ulaşan parçanın en bilindik kısmı Alp Er Tunga sagusudur. Sagu yani mersiye, ölülerin arkasından yakılan ağıt demektir. İranlılar Alp Er Tunga’ya Afrasiyab diye bahseder. Eserini Türk hükümdarı olan Gazneli Mahmut’a sunan Firdevs’i eserini hem İranlılar hem de Türkler arasındaki rivayetleri görerek yazmıştır.
3-) Oğuz Kağan Destanı
Uygur ve İslamiyet sonrası olmak üzere iki farklı çeşidi vardır. Şuan bilinen tek yazma nüsha Uygurca yazıya geçilmiş nüshadır. Paris Milli Kütüphanesinde yazma eserler kısmında 100-1 numaradadır. Bu nüsha Rıza Nur tarafından keşfedilmiştir.
Türkler yıllarca saz eşliğinde Oğuznameler ile yani oğuz kağan destanını saz eşliğine uyarlayarak bunu bir gelenek haline getirmişlerdir. Destan Oğuz Kağan’ı yaptıkları savaş ve fetihleri, boylara isim koyma hikâyelerini, dünyaya hâkim olma yolunda anlatır. Oğuz Kağanın babasına karşı yaptığı ihtilal ile tarihte Mo-tu Yabgunun babasına yaptığı ihtilal birbiriyle örtüşmektedir. Bu anlamda Kunlar arasında olmuş bu olay ve sonrasında Mo-tu’nun disiplinli ve düzenli orduyu kurması ile beraber asırlarca Türk milletinin gönlünde yaşadığını göstermektedir. Türklerin Cihan hâkimiyeti algılayışı ve düşüncesinin en güzel örneğidir.
4-) Bozkurt Destanı
Çin yıllıklarında kayıtlı olan Türklerin türeyişini mitolojik ögelerle anlatan destandır. Dişi kurttan türediği anlatılır. Kök Türk hanedanının kaynağı ve soy kütüğünün efsanesi niteliğindedir. Çünkü Kök Türk hanedanı A-shih-na yani Aşina, günümüz Türkçesiyle Asena’dır. Anlamı dişi kurttur. Tarihte a-sih-na hanedanı olarak geçmeleri destanın gerçek kısımlarına işaret eder. Ayrıca bu hikâyenin Türkler arasında ve yabancılar arasında nasıl kabul gördüğünü gösterir
5-) Ergenekon Destanı
Bir nevi türeyiş destanı niteliğindedir. Türklerin katledilerek geriye kalan iki çiftin Ergenekon’a kaçıp orada tekrar çoğalarak dışarıya çıkıp düşmanlarından öç almasını anlatır. 4655 yıldır Türkler arasında bayram olarak kutlanır.
6-) Uygur Türeyiş Destanı
Bu destan Tarih-i Cihangüşa adlı eserde yazılıdır. Cüveyninin bu kitabında yazılan destan aynı zamanda Temir Buka adlı Uygur yazıtında da eş bilgiler taşır. Türklerin ağaçtan türeme ve ağacın ata olarak algılanmasını anlatan bir destandır.
7-) Uygur Göç Destanı
Uygurların töreyi çiğneyip Kutsal Dağı Çinlilere verdikleri için yaşadığı sıkıntılar anlatılmıştır. Türk inancında töreye aykırı iş yapıldığında Tanrının gazabına uğrayacakları düşünülür. Vatan anlayışının tarih öncesi şekillenmesini anlatması açısından güzel bir örnektir.
8 -) Maaday Kara Destanı
Altay Türkleri arasında derlenmiş en uzun destanlardan birisidir. Kögütey Mergen’in şahsında insanlığın hayatta kalabilme mücadelesi ve yeryüzündeki yaşamdaki olayları anlatan bir destandır.
9-) Ural Batır Destanı
Başkurt Türklerinin tarih sahnesine çıkışını ve etrafındakilerle ilişkilerini konu edinen bir destandır.
10-) Az Boz At Destanı
Başkurt Türklerinin Ural Batır destanının devamıdır. Ural Batır ile oğullarının tamamlayamadığı mücadelenin Hevben adlı kadın tarafından devam ettirilmesi işlenir
11-) Altın Arığ Destanı
Hakas Türkleri arasında derlenen yoğun mitolojik unsur içeren bir destandır. Altın Arığ adlı kahramanın hikâyesini anlatarak anaerkil dönemin izlerini yansıtır.
12-) Manas Destanı
Dünyanın en uzun destanıdır. Bir milyon mısrayı aşan bir hacmi vardır. Kırgızlar arasında hala manasçılık geleneği yaşamaktadır. Manas Hanın mücadelesini konu edinen bir destandır.
13-) Kara Yorga Destanı
Başkurt Türkleri arasında derlenen hayvancılık ve sosyal hayat, aile gibi kavramları içeren bir destandır.
14-) Alpamış Destanı
Türkler arasında en çok yayılan destanlardan biridir. Kazak, Kırgız, Özbek, Karakalpak, Oğuz, Tatar ve Başkurtlar arasında farklı çeşitleri vardır. En geniş kısmı Özbeklere ait olan çeşididir. Çinlilerle ve diğer komşu milletlerle olan mücadeleyi anlatır.
15-) Zayaltülek ile Hıvhılıv Destanı
Başkurtlar arasında derlenen kardeşlerin en küçük kardeşi kıskanması aynı zamanda en küçük kardeşin evlenme ve çeşitli mücadelelerini anlatan bir destandır.
16-) Kocabaş Destanı
Kırgız Türklerinin doğayı anlamlandırmalarını anlatan bir destandır.
17-) Er Samır Destanı
Altay Türkleri arasında yaygın olan bu destan yer altına yolculuk gibi çeşitli olağanüstü unsurları barındıran bir destandır.
18-) Battal Gazi Destanı
Aslında Araplara ait bir destandır. Destandaki karakter Türkleşmiş olarak nitelendiği için de bizim aramızda da fazlasıyla yaygınlık göstermiştir.
19-) Sarı Saltuk Destanı
Danişmendname, Saltukname gibi Anadolu’da oluşan bir destandır. Battal Gazinin devamı niteliğinde anlatılır. Sultan Cem’in isteği üzerine yazıya geçirilmiştir. Pek çok çeşidi mevcuttur.
20-) Köroğlu Destanı
Destan Türkmen çeşidinde Revan, Anadolu çeşidinde zalim Bolu beyine karşı yapılan mücadele anlatılır.
Daha yerel veya az bilinen destanlar elbetteki mevcuttur. Türk Tarihinde genel olarak bakıldığında bu destan listesi toplayıcı bir yeterlilik göstermektedir. Bu yazıyı yazarken Başlangıçtan Günümüze Türk Destanları adlı eser yazının niteliği açısından çok faydalı oldu.
Destanlar bizim milli kültürümüzdür. İçerisindeki mesaj ve olayları iyice süzüp nesillerce yaşatmak görevimizdir.
